بررسی مزاج در کاربری گیاهان دارویی (قسمت دوم)
در مقاله ی قبلی به بحث انواع گیاهان دارویی، مزایا، معایب و خواص هر یک از آن ها پرداختیم. در ایم مقاله به معرفی چند مورد دیگر می پردازیم.
اول، جوز هندی:
جوز هندی دارای تخمی سخت و خوشبو از درخت جوزبویا یا جوزبوا بوده، هسته ی آن، خوش بو و پرخاصیت بوده که می توان آن را آسیاب و پودر کرد. مصرف پودر آن به عنوان ادویه، در مناطق گرمسیر، از قدیم تا کنون رواج داشته است. پس تا انتها با ما همراه بمانید.
مشخصات ظاهری جوزبوا:
جوزبویا و یا جوزبوا ازدانه های خشک شده ی گیاهی به نام “میریستیکا فراگرانس” به دست می آید.
- اول، این گیاه درختی بوده و درای خواص گیاهی است. جوزبویا دارای دو پایه به ارتفاع ۸ تا ۱۰ متر بوده که برگ های آن همواره سبز، موجدار، بیضی شکل، نوک تیز و چرمی است.
- دوم، سطح فوقانی برگ های آن، سبز تیره بوده و سطح تحتانی آن، سبز مایل به سفید دیده می شود.
- سوم، گل های گیاه جوزبویا، نر و ماده است. این گیاه دارای پوششی ضخیم و گوشتدار بوده که به قسمت های بیضی و نوک تیز تقسیم می شود.
- چهارم، پس از هر بار آمیزشِ گل های نر و ماده، میوه ی گوشتداری به ابعاد هلو و رنگی زرد به وجود خواهد آمد.
- پنجم، میوه ی جوزبویا، بعد از رسیدن، شکافته می شود و دانه ای درخشان و قهوه ای مایل به صورتی می باشد که در یک پوشش گوشتدار و قرمز رنگ قرار گرفته است.
- بخش مورد استفاده ی این گیاه، دانه ی آن بوده که دارای بوی معطر و طعم ادویه ای مانند و تلخ خواهد بود.
نام های دیگر جوزبوا:
- در ایران با نامهای جوزبویا، جوزا و جوزهندی شناخته می شود.
- درکتب طب سنتی به نام های جوزبوا و جوزالطیب معرفی شده است.
- به فرانسوی Muscade , noix de muscade نامیده می شود.
- به انگلیسی Mace ,nutmeg تلفظ می گردد.
موقعیت جغرافیایی جوزبوا:
این گیاه در مناطق حاره ای پر باران در دو نیمکره منتشر شده و بومی جزایر هند شرقی است. در سایر مناطق گرمسیری مرطوب برخی از کشور ها مانند اندونزی و جزایر آنتیل نیز این گیاه می روید.
طبیعت و خواص جوزبوا:
بر طبق نظر حکمای طب سنتی طبیعت جوزبویا گرم و خشک است.
- برطرف کننده رطوبت اضافی معده.
- تحلیل برنده گازها.
- نافع برای قولنج شکم در اثر سرما.
- مقوی کبد و معده و ضدیرقان در افراد با معده و کبد سرد.
- مقوی قوای جنسی در افراد سرد مزاج.
- برای دل بهم خوردگی مفید است. افرادی که تهوع و رفلاکس معده دارند، همراه با غذا های آبکی مفید است. توجه داشته باشید، در مصرف آن زیاده روی نکنید.
نحوه ی مصرف جوزبوا:
همانطور که پیش از این گفته شد؛ بخش قابل استفاده گیاه جوزبوا، دانه یا هسته آن بوده که شبیه به بلوط می باشد و بافت سفتی دارد.
- عموم افراد آن را به طور معمول آسیاب می کنند و به صورت پودر شده و به صورت ادویه مصرف می کنند.
- از پودر جوزبوا در غذا های آبکی مثل انواع سوپ، آش، آب گوشت، استفاده شده و مقداری از آن را بر روی غذا پاشیده و یا کمی رنده کنید.
- عده ای از افراد از پودر رنده شده ی این گیاه بر روی شبرینی پای و برخی آن را بر روی پیتزا مصرف می کنند.
- پودر آن را می توان به صورت ضماد تسکین دهنده جهت درد های روماتیسمی ناشی از سردی استفاده کرد.
- روغن دانه های این گیاه دارویی در برخی پمادها به کار می رود.
تذکر:
اگر از جوزبوا به عنوان ادویه استفاده می کنید؛ باید بدانید که این گیاه، مناسب مصرف روزانه نبوده و در طب سنتی جهت درمان بیماری ها به کار می رود و برای مصرف با پزشک مشورت کنید. زیاده روی کردن در مصرف جوزبوا یا جوزهندی، باعث ایجاد ناراحتی های ریوی، ورم پروستات، کم اشتهایی و بدخلقی خواهد شد.
از نظر برخی از حکمای طب سنتی، مصرف یک عدد جوزبویا (جوزهندی) کامل، باعث بروز مسمومیت، سردرد، سرگیجه، خنده های احمقانه، تجسم مناظر تخیلی، تحریکات عصبی، ضعف و بیحالی، چرت زدن، کاهش دید چشم؛ فلج اعضا و … می شود.
موارد محدودیت و منع مصرف جوزبوا:
- استفاده از این گیاه در دوران بارداری و شیردهی ممنوع می باشد.
- برای کسانی که گرم مزاج هستند، مصرف این گیاه سردرد آورده که در این مورد باید با کمی گشنیز خورده شود.
دوم، گیاه ناخنک:
گیاه ناخنک یا الکیل الملک جزو گیاهان دارویی با خواص زیاد می باشد که بسیار معطر بوده و از نظر شکل ظاهری به یونجه و شنبلیله شباهت دارد. این گیاه را ناخنک می نامند؛ چرا که میوه این گیاه به شکل هلال بوده و مانند سر ناخن چیده خواهد شد.
مشخصات ظاهری گیاه ناخنک:
- ناخنک، گیاهی از تیره بنشن ها یا باقلائیان (Fabaceae) علفی بوده که به طول ۲۰ تا ۸۰ سانتی متر دیده می شود.
- گیاه ناخنک در دشت ها، کنار جاده ها و اماکن سایه دار به صورت خودرو مشاهده می شود.
طبیعت و مزاج گیاه ناخنک:
ابن سینا، طبع گیاه ناخنک را گرم و خشک معرفی کرده؛ اما دیسکوریدس پزشک اروپایی، طبیعت این گیاه را معتدل معرفی می کند.
- کومارین ماده ای معطر بوده که خواص ادرار آور و ضد تشنج دارد و برای زخم ها یا تومور ها بسیار مفید است.
- مقدار کمی از کومارین، درمانگر بی خوابی بوده و در مقابل، استفاده بیش از اندازه ی آن، خاصیت تخدیر داشته و می تواند باعث ایجاد سرگیجه و تهوع آور بوده و ممکن است به بروز ناراحتی قلبی ختم شود.
پودر ناخک رنگ سبز روشن همراه با ذرات ریز زرد رنگ داشته، اما دارای مزه ای تلخ و تند است.
خواص گیاه دارویی ناخنک:
- تقویت کننده ی عمومی بدن و ضد اسپاسم.
- خواب آور و شیرافزا.
- بازکننده قاعدگی و ضد اسهال خونی.
- ضد التهاب و نرم کننده ورم های سفت.
- افزاینده ی اسپرم.
- تقویت کننده ی بینایی.
- رقیق کننده ی خون و جلوگیری از تشکیل لخته شدن خون.
- ضد برونشیت.
- تحلیل بَرنده ی ورم روده و بادشکن.
- ضد میگرن.
- رفع کننده سوء هاضمه.
- ضد گریپ و مفید برای روماتیسم.
- مفید برای واریس، آرتروز، سنگ مثانه، هپاتیت، جوش صورت، احتقان بینی و درد کبد، معده، طحال، کلیه و رحم.
نحوه ی مصرف:
- اغلب ناخنک را به صورت دم کرده و یا جوشانده به صورت ضماد استفاده می کنند.
سوم، گیاه کبر:
کبر گیاهی بسیار قدیمی بوده که از زمانهای بسیار قدیم مورد توجه دانشمندان و حکما قرار گرفته.
گیاه شناسی و مشخصات ظاهری کبر:
کَبَر گیاه علفی و گاهی درختچه ای یا بوتهای، با ریشه های چوبی و منشعب بوده که اغلب بر روی زمین با برگ های باریک و به رنگ سبز روشن دیده می شوند.
کبر همان هندوانه ابوجهل می باشد؟
عده ای از افراد فکر می کنند که کَبَر همان هندوانه ابوجهل بوده، درحالی که از یکدیگر متمایز هستند.
- حنظل یا هندوانه ابوجهل، نوعی گیاه بوته ای بسیار تلخ و سمی با ابعاد درشت تر و گرد تر از کبر بوده که داخل آن سبز رنگ است و اصلاً نمی توان از آن ترشی تهیه کرد. این هندوانه های کوچک، خاصیت غذایی نداشته و تنها دارو محسوب می
پراکندگی و محل رویش گیاه کبر در ایران:
کبر، از محصولات مناطق گرمسیر بوده اما به دلیل داشتن بردباری زیاد و تحمل خاک های متنوع گچی، آهکی و گاهی شور، اغلب در زمین های زراعی، زمین های رها شده و دامنه های کوهستانی در شهر های زیر می روید:
- گرگان / مازندران / گیلان
- آذربایجان شرقی و غربی
- کردستان کرمانشاه / ایلام / همدان / اراک / لرستان
- اصفهان / یزد / فارس
- کرمان / خوزستان/ بوشهر/ هرمزگان/ سیستان بلوچستان
- سمنان / خراسان
- تهران
طبع و خواص درمانی گیاه کبر:
- طبیعت گیاه کبر خشک است.
- میوه، برگ، چوب، و پوست کبر طبع گرمی دارند.
- گیاه کبر گرفتگی ها و انسداد های کبد و طحال را باز می کند.
- کبر سودای اضافی بدن را توسط طحال جمع آوری کرده و از طریق سیستم گوارشی، آن را دفع مینماید.
- باعث از بین بردن انگل می شود.
- پرورده کبر همراه با سرکه و عسل، سموم بدن را دفع و خارج می کند.
- کبر گیاهی ملین و مدر (ادرارآور) است.
- جهت باز شدن خون قاعدگی در موارد قطع آن، در خانم های جوان مؤثر می باشد.
- باعث زیاد کردن حیض خواهد شد.
- باعث افزایش نیروی جنسی می شود.
موارد منع مصرف گیاه کبر:
- مصرف گیاه کبر برای کسانی که گرم مزاج هستند، مضر می باشد. از این رو باید با سکنجبین خورده شود.
- زیاده روی در مصرف آن، باعث آسیب رساندن به کبد شده و درمان آن از طریق عسل امکان پذیر است.
- در زنانی که به اختلالات قاعدگی و افزایش زیاد خونریزی ماهانه دچار هستند، حیض را زیاد خواهد کرد.
- اگر باردار بوده و یا عمل جراحی پیش رو دارید، از مصرف کبر بپرهیزید.
چهارم، گیاه فلوس:
فلوس گیاهی با چند نام مختلف بوده که به صورت خودرو روییده و بیشتر متعلق به مناطق گرمسیر می باشد. گیاه فلوس، خواص منحصر به فردی داشته که یکی از این خواص، ملین بودن آن است.
مشخصات ظاهری گیاه فلوس:
درختی خودرو بوده که به شرح زیر است:
- درختی به ارتفاع ۱۰-۱۵ متر بوده که به حالت خودرو در نقاط گرمسیر مثل آفریقا، هند و جنوب وجود دارد.
- در برخی نواحی ایران، به نامخرنوب هندی و خیار شنبر نیز شناخته می شود.
- نام انگلیسی آنCassia بوده و نام علمی آن، Cassia Fistula است.
خواص و مزاج گیاه فلوس:
- طبع گیاه فلوس گرم و تر بوده و نوعی ملین بی نظیر محسوب می گردد.
- فلوس دارای خواص ملینی است.
- جهت رفع درد مفاصل و به خصوص مفاصل گرم و خشک استفاده می شود و می تواند به صورت موضعی مصرف گردد.
- مفید برای کلیه ها می باشد.
- از بهترین دارو ها جهت رفع یبوست شناخته شده است.
پنجم، پنیرک:
پنیرک نوعی گیاه دارویی بومی ایران بوده که ارزش غذایی و دارویی بالایی دارد و در طب سنتی ایران جهت درمان بسیاری از بیماری ها به کار می رود.
مزاج و طبع پنیرک:در متون قدیمی، به پنیرک، تریندینگ، خورپرست، آفتابپرست و ختمی (خطمی) نیز گفته می شود.
پنیرک، طبعی سرد و تر و متمایل به معتدل داشته که اخلاط غلیظ را رقیق و اخلاط خیلی رقیق را معتدل می نماید.
خواص پنیرک:
- پنیرک اعتدال دهنده و ملیّن شناخته شده است.
- انسداد مجاری کبد را باز خواهد کرد.
- باعث ازدیاد ادرار و شیر خواهد شد.
موارد کاربردی مهم:
- پنیرک همراه گل ختمی، جهت رفع التهاب تنفسی به کار می رود.
- دم کرده ی پنیرک، همراه با ختمی و گل محمدی به شکل آبزن، جهت رفع عفونت های زنان استفاده می گردد.
موارد منع مصرف:
- بیمارانی که به دیابت مبتلا بوده و یا افرادی که بدن شان به تغییرات قند خون حساسیت نشان می دهد، در مصرف پنیرک دقت بیشتری داشته باشند؛ چرا که ممکن است باعث کاهش قند خون گردد.
- کسانی که سابقه ی آلرژی به گیاهان دارویی دارند، در مصرف پنیرک احتیاط کنند.
- استفاده از گیاه پنیرک در زمان بارداری ممنوع است.
- زیاده روی در مصرف پنیرک، باعث بهم ریختن معده های ضعیف می گردد.